Jednolity rynek europejski po 25 latach

Od czasu położenia fundamentów pod Unię Europejską minęło ponad 60 lat. W porównaniu z tym, jednolity rynek europejski jest stosunkowo młody – powstał dopiero w 1993 roku. Kiedy zastanawiamy się nad jego osiągnięciami w ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat, widzimy, że jednolity rynek został w decydujący sposób ukształtowany przez takie trendy jak rozwój technologii cyfrowych i wydarzenia takie jak wielka recesja. Obecny rok wydaje się odpowiednim momentem, aby ocenić, w jakim stopniu jednolity rynek osiągnął dojrzałość

Dzisiejszy dobrobyt Unii Europejskiej jest między innymi wynikiem integracji gospodarczej, która nastąpiła po wdrożeniu jednolitego rynku europejskiego. Ogólnie rzecz biorąc, dobrze funkcjonujący rynek (wewnętrzny) zwiększa efektywność ekonomiczną, np. poprzez obniżenie kosztów transakcji, i pobudza wzrost gospodarczy. Może on pomóc w ochronie państw przed skutkami wstrząsów gospodarczych dzięki zwiększonej mobilności transgranicznej. Istnieje powszechna zgoda co do tego, że integrację gospodarczą państw członkowskich UE można jeszcze pogłębić, co pozwoliłoby mechanizmom rynkowym w pełni rozwinąć ich potencjał w ramach jednolitego obszaru gospodarczego.

Po przedstawieniu zarysu historycznego rozwoju jednolitego rynku, w dalszej części artykułu przedstawiono krótkie podsumowanie czterech swobód oraz tło teoretyczne dotyczące skutków integracji gospodarczej. Następnie przygląda się różnym aktom prawnym, które zostały niedawno sfinalizowane lub są nadal negocjowane. Chociaż nie pozwala to na przewidywania dotyczące ogólnych skutków gospodarczych, ilustruje, w jakich obszarach dokonuje się obecnie postęp.

Historia jednolitego rynku europejskiego

Od początku interesy gospodarcze były głównym motorem integracji w Europie, a jednym z głównych celów było stworzenie jednolitego rynku. Już w 1968 roku ówczesna sześcioosobowa Europejska Wspólnota Gospodarcza (EWG) zniosła bariery celne w obrębie Wspólnoty i ustanowiła wspólną taryfę celną dla towarów z krajów nienależących do EWG. Jednak bariery pozataryfowe, takie jak normy techniczne czy standardy bezpieczeństwa, nadal utrudniały handel. W latach 70. XX w. kolejne kroki w kierunku większej integracji przyniosły głównie orzeczenia Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości (np. Dassonville w 1974 r. czy Cassis de Dijon w 1979 r.).1 Ponadto rosnące wyzwania gospodarcze, np. związane z kryzysami naftowymi, wywierały presję na państwa członkowskie, aby pogłębiały swoje relacje gospodarcze.2

W 1986 roku UE zgodziła się na przyjęcie Jednolitego Aktu Europejskiego, po którym w ciągu kolejnych sześciu lat nastąpiło wdrożenie różnych wspólnych przepisów unijnych. Ta pierwsza poważna rewizja Traktatu Rzymskiego z 1957 r. miała na celu nadanie większego rozmachu integracji europejskiej i „dokończenie” budowy jednolitego rynku. Na początku 1993 roku jednolity rynek stał się rzeczywistością dla 12 krajów UE.3

Traktat z Maastricht (1992) był dużym krokiem naprzód i określił ideę Unii Gospodarczej i Walutowej (EMU) z jedną walutą, która została oficjalnie wprowadzona na przełomie wieków. Krok ten nie miał zastąpić jednolitego rynku, który nadal wymagał dalszych prac. W rzeczywistości mamy do czynienia z wzajemną zależnością: Po pierwsze, UGW tworzy ramy dla większej integracji gospodarczej; po drugie, stabilna UGW wymaga ścisłej współpracy gospodarczej. Niemniej jednak, jednolity rynek obejmuje większą liczbę krajów niż UGW i wymaga specyficznych regulacji. W 1994 r. weszło w życie Porozumienie o Europejskim Obszarze Gospodarczym (EOG), rozszerzające jednolity rynek na 31 krajów.

Kiedy Europę dotknęła wielka recesja, stało się boleśnie jasne, że jednolity rynek nadal wymaga dopracowania. Stało się to bodźcem dla wszystkich zaangażowanych stron do zacieśnienia współpracy. W Akcie o jednolitym rynku I (2011 r.) określono 12 dźwigni służących poprawie funkcjonowania jednolitego rynku i wezwano państwa członkowskie do przyjęcia kluczowych działań dla każdej z nich. Rok później Komisja zwróciła uwagę, że do tej pory Parlament Europejski i Rada uzgodniły tylko jedno z 12 kluczowych działań. Ze względu na pilną potrzebę wynikającą z kryzysu w strefie euro Komisja kontynuowała działania i przedstawiła drugi zestaw działań priorytetowych w Akcie o jednolitym rynku II (2012 r.).4

Rozwój czterech swobód

W ramach strategii jednolitego rynku kontynuowano wysiłki na rzecz poprawy funkcjonalności jednolitego rynku. Nie ulega wątpliwości, że gospodarcze znaczenie jednolitego rynku wzmocniło głos Unii Europejskiej na świecie. Widać to na przykład w negocjacjach umów handlowych, które w ostatnich latach stały się szersze i bardziej ambitne. Japonia i UE, które razem wytwarzają ponad jedną czwartą światowego PKB, skorzystają na podpisaniu w lipcu 2018 r. umowy o partnerstwie gospodarczym między UE a Japonią. Obecnie jednolity rynek obejmuje około 500 mln obywateli europejskich i około 24 mln przedsiębiorstw5 . PKB UE jest zbliżony wielkością do PKB Stanów Zjednoczonych, choć z pewnymi wahaniami: Obecnie znajduje się poniżej wartości amerykańskiej, ale był wyższy w latach 1992-1998 i 2003-2014 (zob. rys. 1).

Jednolity rynek posiada cztery wyjątkowe cechy, które wywodzą się z Traktatu Rzymskiego. Nazywane są one również czterema podstawowymi swobodami i obejmują swobodny przepływ towarów, usług, kapitału i siły roboczej. Te cztery swobody odzwierciedlają europejskie cele integracji gospodarczej, tworząc idealną sytuację dla wzrostu gospodarczego w gospodarce wolnorynkowej. Rozwój tych cech ilustruje, jak swobodnie różne czynniki przemieszczają się w ramach Jednolitego Rynku.

Międzynarodowa pozycja rynku europejskiego przejawia się w tym, jak dobrze jest on zintegrowany z gospodarką światową. Rysunek 2 ilustruje znaczenie handlu dla UE w porównaniu z innymi krajami w latach 1992-2017. UE ma najwyższy udział handlu (suma towarów i usług) w stosunku do PKB, który jest znacznie powyżej średniej światowej. Wynika to głównie ze wzrostu handlu usługami. Handel towarami stanowi 25% PKB UE, natomiast usługi ponad 70% PKB UE.6 Średnio dwie trzecie eksportu z państw członkowskich UE trafia do innych krajów UE.

Swobodny przepływ kapitału zakazuje ograniczeń w przepływie kapitału i płatności pomiędzy państwami członkowskimi, jak również pomiędzy państwami członkowskimi a państwami trzecimi. Liberalizacja ta znacznie zmniejsza potencjalne koszty transakcyjne przy transgranicznej wymianie towarów i usług, a także przy inwestycjach. Większość inwestycji ma miejsce w sektorze usług; stanowiąc 59 % inwestycji wychodzących i 87,4 % inwestycji przychodzących w 2014 r.7 Od 2008 r. unijne zapasy wychodzące przewyższają wartość zapasów przychodzących. W 2015 r. zasoby zagranicznych inwestycji bezpośrednich UE28 osiągnęły 46,8% PKB; inwestycje bezpośrednie w ramach UE28 były na poziomie 39%.8

Swobodny przepływ siły roboczej mierzony mobilnością pracowników ponad granicami zwiększył się, ale ogólny poziom jest nadal relatywnie niski w stosunku do ogólnej wielkości populacji. W sumie liczba pracowników pracujących w innym państwie członkowskim wzrosła z 2,3 mln do 4,1 mln w UE-15 w latach 1995-2017 (zob. wykres 3). W latach 2006-2017 liczba pracowników z innego państwa członkowskiego UE wzrosła o 78% w UE28 i wynosi obecnie 8,9 mln; w przypadku UE15 wzrost w tym samym okresie był znacznie niższy (31%). Program ERASMUS+ zachęca do wymiany edukacyjnej, a tym samym sprzyja mobilności studentów i nauczycieli. Został on ustanowiony w 1987 r. i ma różne cele, m.in. zmniejszenie bezrobocia dzięki większej mobilności i lepszym umiejętnościom. Od 1987 r. liczba studentów, którzy studiują lub szkolą się za granicą, stopniowo rosła, przekraczając w roku akademickim 2011-2012 granicę trzech milionów. W roku akademickim 2013-2014 za granicę wyjechało 272,5 tys. studentów (zob. wykres 4).

Efekty integracji gospodarczej

Liczby pokazują wielkość jednolitego rynku, ale nie odnoszą się jeszcze do tego, czy powstaje europejska wartość dodana, która przypada państwom członkowskim. W różnych podejściach teoretycznych twierdzi się, że integracja gospodarcza w ramach jednolitego rynku korzystnie wpływa na łączny dobrobyt poprzez zwiększenie wydajności na różne sposoby. Przedstawione argumenty obejmują korzyści komparatywne z klasycznej teorii handlu lub korzyści skali z nowej teorii handlu, jak również z nowej geografii ekonomicznej.9 Mariniello, Sapir i Terzi przedstawiają listę konkretnych kanałów, poprzez które mikroskutki poszczególnych swobód mają wpływ na produktywność i wzrost gospodarczy.10 Obejmują one na przykład lepsze dopasowanie umiejętności ze względu na większą mobilność siły roboczej lub zwiększone przepływy bezpośrednich inwestycji zagranicznych poza UE, jak również większą innowacyjność ze względu na zwiększoną konkurencyjność firm mających siedzibę w UE. Ze względu na swój charakter kanały te rzucają światło jedynie na wybrane wymiary jednolitego rynku.

W innych badaniach analizowano ogólne korzyści wynikające z dalszej integracji gospodarczej. Wyniki należy interpretować z ostrożnością, ponieważ próby pomiaru integracji i jej skutków makroekonomicznych wiążą się ze znacznymi wyzwaniami. Ilzkovitz et al. szacują wielkość efektu PKB na 223 mld euro w 2006 r.12 Według European Parliament Research Service niewykorzystany potencjał gospodarczy w zakresie swobodnego przepływu towarów w perspektywie długoterminowej szacuje się na 183 mld euro, a długoterminowy zysk w zakresie usług na 338 mld euro.13 Campos, Coricelli i Moretti stwierdzają, że skutki gospodarcze członkostwa w UE są pozytywne, ale różnią się znacznie w poszczególnych krajach ze względu na datę przystąpienia. W przypadku braku integracji instytucjonalnej, dochody per capita w Europie byłyby średnio o 10% niższe w ciągu pierwszych 10 lat po przystąpieniu do UE.14

Przydatne jest również przyjrzenie się temu, jak ludność Europy postrzega integrację europejską. W ciągu ostatnich kilku dekad Eurobarometr gromadził dane dotyczące poparcia dla dalszej integracji (zob. rys. 5). Wyniki pokazują, że 61% respondentów popiera euro w 2018 r., w porównaniu z około 50% w latach 90-tych. Średnio poparcie dla wspólnej polityki zagranicznej wszystkich państw członkowskich plasuje się wyżej niż poparcie dla euro, zaczynając od 69 % w 1992 r. i osiągając 66 % w 2018 r. Ostatnio dodane pytania pokazują, że odsetek osób opowiadających się za jednolitym rynkiem cyfrowym w UE wynosi obecnie 62%. Przytłaczająca liczba 82% osób popiera swobodny przepływ obywateli UE w celu zamieszkania, pracy, nauki i prowadzenia działalności gospodarczej w dowolnym miejscu w UE.

Dustmann et al. analizują postawy jednostek wobec integracji gospodarczej, wykorzystując dane z Europejskiego Sondażu Społecznego za okres 2002-2014.15 Nie ma wyraźnego trendu na poziomie zagregowanym wśród 14 krajów; niemniej jednak duży odsetek opowiada się za głębszą integracją (prawie 50% w 2014 r.). W niektórych krajach widać jednak malejące poparcie dla integracji gospodarczej (np. Austria, Wielka Brytania), natomiast w wielu krajach nie można wyraźnie dostrzec tendencji. Należy zauważyć, że pomimo udokumentowanego wzrostu populizmu w Niemczech, ostatnie badanie pokazuje, że kandydaci polityczni, którzy opowiadają się za zwiększoną współpracą w UE, mogliby zmobilizować większą część wyborców.16 Należy o tym pamiętać przy omawianiu nowych inicjatyw dla jednolitego rynku, które ostatecznie prowadzą do głębszej integracji gospodarczej. Literatura pokazuje, że indywidualna percepcja odgrywa ważną rolę w kształtowaniu preferencji politycznych17 , a głosowanie w sprawie Brexitu pokazuje, dlaczego należy traktować to poważnie.18

Czego brakuje?

Chociaż Jednolity Rynek Europejski przeszedł długą drogę, nie powinno dziwić, że nie jest on jeszcze w pełni zintegrowany. Komisja Europejska obejmuje kilka obszarów działania pod nazwą Strategii Jednolitego Rynku. Przyglądając się przykładom inicjatyw europejskich, rzucę teraz światło na aspekty Jednolitego Rynku będące obecnie w centrum uwagi oraz przeanalizuję obszary, w których wciąż istnieje możliwość poprawy.

Mobilność towarów w ramach Jednolitego Rynku jest dobrze rozwinięta. To, co pozostaje do zrobienia, to zniesienie barier nietechnicznych w handlu i inne środki towarzyszące. Obejmują one poprawę warunków umożliwiających przedsiębiorstwom z jednego państwa członkowskiego UE zakładanie spółek zależnych w innych państwach członkowskich. Uproszczone kryteria dostępu i usprawnione procedury administracyjne mogłyby doprowadzić do zwiększenia poziomu inwestycji poprzez ułatwienie europejskim przedsiębiorstwom inwestowania w innych państwach członkowskich i m.in. budowania europejskiego systemu dystrybucji. W marcu 2018 r., Parlament Europejski przyjął nowe przepisy dotyczące transgranicznego dostarczania paczek, które powinny sprzyjać przejrzystości cen i dalszemu wzrostowi transgranicznych zakupów online. W znacznym stopniu zdolność jednolitego rynku do funkcjonowania jest również zdeterminowana przez politykę podatkową. Dalsze wysiłki na rzecz harmonizacji podatku VAT w Europie mogłyby pozytywnie wpłynąć na sprzedaż transgraniczną, zwłaszcza w przypadku małych i średnich przedsiębiorstw. Ogólnie rzecz biorąc, ważne jest zapewnienie sprawiedliwych warunków konkurencji dla wszystkich państw członkowskich, co pozwoli uniknąć niepożądanych przeszkód.

Patrząc na sektor opieki zdrowotnej, widzimy, że dostęp do nowych leków uległ poprawie. Mimo to, opieka zdrowotna pozostaje w gestii narodowej, a nie unijnej. Według M. Kyle’a jest to powód, dla którego Europa pozostaje w tyle w zakresie ustalania cen farmaceutyków i zatwierdzania leków generycznych.19

Rewolucja cyfrowa drastycznie zmieniła mobilność usług. Podstawowe zasady obejmują prawo do zakładania przedsiębiorstw oraz świadczenia lub otrzymywania usług w innym kraju UE. Inicjatywa na rzecz ustanowienia jednolitego rynku cyfrowego lub inicjatywa na rzecz swobodnego przepływu danych (przedstawiona przez prezydencję estońską w 2017 r.) podkreślają znaczenie tematów cyfrowych. Środki takie jak niedawno przyjęte rozporządzenie zakazujące geoblokowania stanowią ważne kroki w kierunku rozwoju transgranicznych usług cyfrowych. Szczególny charakter usług cyfrowych (jak również produktów cyfrowych) rodzi pytania dotyczące kształtu istniejących regulacji: Po pierwsze, regulacje te mogą stwarzać bariery wejścia na rynek dla nowych przedsiębiorstw, jeśli w sposób niezamierzony zablokują nowe usługi lub produkty cyfrowe. Po drugie, regulacje mogą być niekorzystne dla istniejących przedsiębiorstw, jeśli nowe produkty, które nie podlegają istniejącym przepisom prawnym, zyskają przewagę konkurencyjną – choć nie jest to celem regulacji. Uproszczenie transgranicznej wymiany usług wymaga również, aby regulacje dotyczące wejścia na rynek pracy dla zawodów umożliwiały obywatelom UE dostęp do rynku pracy w innych państwach członkowskich. Konieczne jest stworzenie warunków ramowych, które zapewnią spełnienie standardów jakościowych, unikając jednocześnie zamykania zawodów i tworzenia monopoli zawodowych. Dyrektywa w sprawie testu proporcjonalności przed przyjęciem nowej regulacji zawodów, która została przyjęta latem 2018 r., ma na celu ułatwienie dostępu do rynku, ale jest mało prawdopodobne, aby była wystarczająca. Ogólnie rzecz biorąc, Vetter argumentuje, że nadmierne „home bias” w handlu utrzymuje się, gdy UE jest porównywana z USA. Chociaż Stany Zjednoczone mogą nie być realistycznym punktem odniesienia, bariery handlowe musiałyby zostać obniżone, aby zachęcić do handlu między państwami członkowskimi UE.20

Mobilność kapitału jest nadal przedmiotem prac w toku. Unia rynków kapitałowych nakreśliła szereg celów, które należy osiągnąć do 2019 r.: a) dalsze usuwanie barier dla inwestycji transgranicznych; b) dywersyfikacja finansowania w gospodarce; oraz c) obniżenie kosztów pozyskiwania kapitału. Cele te powinny z kolei wspierać tworzenie miejsc pracy i wzrost gospodarczy, np. poprzez poprawę możliwości finansowania nowych przedsiębiorstw. Bardziej zintegrowany rynek usług finansowych pozwoliłby również sektorowi finansowemu stać się lepszym kredytodawcą dla gospodarki realnej, nawet w czasach spowolnienia lub szoku. Konieczne jest również ustanowienie szybkich postępowań upadłościowych, aby umożliwić skuteczną likwidację przedsiębiorstw. Zakładanie nowych przedsiębiorstw wymaga dostępu do finansowania zalążkowego oraz do kapitału na kolejne rundy finansowania. Ułatwiając inwestycje transgraniczne, nowo powstałe przedsiębiorstwa miałyby łatwiejszy dostęp do różnych źródeł finansowania.

Mimo że trudno jest określić optymalny poziom, mobilność osób nie wzrosła tak bardzo, jak można było oczekiwać. Niski udział innych obywateli UE w państwach członkowskich sugeruje, że nadal należy wyeliminować istotne przeszkody dla mobilności. Uznawanie stopni naukowych i kwalifikacji uzyskanych za granicą za równoważne z krajowymi certyfikatami mogłoby być łatwiejsze. Obejmowałoby to, w pewnych okolicznościach, złagodzenie krajowych warunków uzyskania zezwolenia na wykonywanie zawodu. Kolejną istotną przeszkodą w zwiększeniu mobilności jest język. Rozszerzenie sieci szkół europejskich (dwujęzycznych szkół państwowych) lub programów uniwersyteckich, które obejmują kraje europejskie, poprawiłoby naukę języka w młodym wieku. Ponadto, programy językowe mogłyby być oferowane obywatelom UE, którzy pracują w innym kraju, co obecnie ma miejsce w przypadku obywateli spoza UE w ramach systemu niebieskiej karty UE.

Aby ułatwić tymczasową zmianę pracy w Europie i zapewnić zachęty do „obiegu mózgów”, UE pracuje nad poprawą koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego. Nawet jeśli warunki pracy i wymogi dotyczące mobilności uległy poprawie, opinia publiczna może nadal nie być odpowiednio poinformowana o dostępnych jej możliwościach. Można temu zaradzić poprzez ukierunkowaną kampanię informacyjną i łatwo dostępne informacje na temat tego, jak znaleźć i rozpocząć pracę w innym państwie członkowskim. Potencjalnym środkiem byłaby poprawa współpracy między europejskimi agencjami zatrudnienia. Mogłoby to zostać wykorzystane do rozszerzenia usług pośrednictwa pracy na całą Europę. Niedawno podjęta inicjatywa powołania Europejskiego Urzędu Pracy może również przyczynić się do realizacji tego celu. Obecnie Europejski Portal Mobilności Zawodowej (EURES) oferuje już platformę dla osób poszukujących pracy i pracodawców w całej Europie, koncentrując się na kandydatach z sektorów uniwersyteckiego i politechnicznego oraz ogólnie na osobach posiadających wyższe kwalifikacje.

Chociaż jednolity rynek przyczynił się do zwiększenia widoczności UE wśród obywateli, nie spełnił oczekiwań w zakresie tworzenia tożsamości europejskiej (najbardziej widocznym przykładem jest Brexit). Po dokonaniu przeglądu obecnych poziomów i determinantów poparcia dla UE oraz tożsamości europejskiej, Ciaglia et al. proponują różne inicjatywy mające na celu wzmocnienie tożsamości europejskiej, w tym ponadnarodowe listy partyjne, Zgromadzenie Obywateli UE, biura konsularne UE, Erasmus dla emerytów, program „Europejski Walc” (program wymiany dla pracowników) oraz nadawcę publicznego UE.21 Chociaż kosztowne byłoby wprowadzenie wszystkich rozwiązań naraz, brak interakcji między obywatelami UE może być również kosztowną decyzją.

Wnioski

Stopień i tempo postępów poczynionych w ramach jednolitego rynku różnią się w poszczególnych obszarach polityki. W ciągu ostatnich kilku lat przyjęto około 3 500 środków dotyczących jednolitego rynku22 , ale nadal istnieje pole do poprawy. Interesujące będzie, jakie środki Komisja przedstawi z okazji 25-lecia jednolitego rynku.

Ważne jest, aby wyjść poza skutki gospodarcze jednolitego rynku i wziąć pod uwagę aspekty społeczne i środowiskowe, które wpływają na dobrobyt. Wyzwanie nie polega na sugerowaniu większej lub mniejszej integracji, lecz na określeniu najskuteczniejszej metody integracji – przy jednoczesnym poszanowaniu i docenieniu różnic kulturowych. Ponadto, w świetle odradzającego się protekcjonizmu, jednolity rynek może nadal być znakiem rozpoznawczym korzyści płynących z wielostronności. Sukces jest nie tylko wynikiem liberalizacji handlu między państwami członkowskimi, ale także ambitnych umów handlowych z krajami trzecimi oraz wielostronnego systemu handlowego, którego orędownikiem jest Światowa Organizacja Handlu.

Uregulowania dotyczące jednolitego rynku należy poddawać konsekwentnej ocenie, aby sprawdzić, czy za pomocą obecnych środków osiąga się pełen potencjał integracji oraz w jaki sposób można jeszcze bardziej udoskonalić istniejące regulacje. Obejmuje to również aktualizację wcześniejszych badań naukowych i sprawdzenie, czy jednolity rynek spełnił pokładane w nim nadzieje. Jednocześnie to my, Europejczycy, tworzymy jednolity rynek, a cztery swobody nabierają życia tylko wtedy, gdy z nich korzystamy. Można śmiało powiedzieć, że jednolity rynek bardzo się rozwinął od czasu jego powstania. Jednak zamiast dążyć do zakończenia budowy jednolitego rynku, powinniśmy przygotować się na proces uczenia się przez całe życie.

* Autorka jest wdzięczna swoim współpracownikom, którzy przekazali wiele wnikliwych uwag. Za treść artykułu odpowiedzialna jest wyłącznie autorka i nie musi ona reprezentować oficjalnych poglądów afiliacji autorki.

• 1 Oba wyroki odnosiły się do swobodnego przepływu towarów. Dassonville ustanowił szeroką definicję środków stosowanych przez państwa członkowskie, które mają skutek równoważny do ograniczeń ilościowych. Otworzyło to drogę do większej deregulacji w ramach jednolitego rynku. W sprawie Cassis de Dijon Trybunał stwierdził, że państwo członkowskie musi zezwolić na wprowadzenie na swój rynek produktu legalnie wyprodukowanego i wprowadzonego do obrotu w innym państwie członkowskim, chyba że zakaz wprowadzania tego produktu do obrotu jest uzasadniony nadrzędnymi względami interesu publicznego, takimi jak ochrona zdrowia i bezpieczeństwo.
• 2M. Mariniello, A. Sapir, A. Terzi: The long road towards the European Single Market, Bruegel Working Paper No. 2015/01, March 2015.
• 3Belgia, Dania, Niemcy, Irlandia, Grecja, Hiszpania, Francja, Włochy, Luksemburg, Niderlandy, Portugalia i Zjednoczone Królestwo. Komisja Europejska: Rynek wewnętrzny: From crisis to opportunity – putting citizens and companies on the path to prosperity, The European Union explained, 2014; Komisja Europejska: 25 lat jednolitego rynku UE, Fact Sheet, 2018.
• 4J. Pelkmans, M. Goyens, H.-P. Burghof, S. Leibfried: The European Single Market – How Far from Completion, w: Intereconomics, Vol. 46, No. 2, 2011, pp. 64-81.
• 5European Commission: 25 years of the EU Single Market, op. cit.
• 6European Commission: 25 years of the EU Single Market, op. cit.
• 7Eurostat: Bezpośrednie inwestycje zagraniczne – stany, Statistics Explained, 2017.
• 8Eurostat: Foreign direct investment – intensity ratios, Statistics Explained, 2017.
• 9Inne teorie, które próbują wyjaśnić integrację regionalną w ogóle (np. międzyrządowość), wykraczają poza zakres tego artykułu.
• 10M. Mariniello, A. Sapir, A. Terzi, op. cit.
• 11V. Aussilloux, C. Emlinger, L. Fontagné: What benefits from completing the Single Market?, La Lettre du CEPII No. 316, Le Centre d’études prospectives et d’information sinternationales, 2011; E. Dahlberg: Economic Effects of the European Single Market. Review of the empirical literature, Stockholm 2015, National Board of Trade; M. Mariniello, A. Sapir, A. Terzi, op. cit.
• 12F. Ilzkovitz, A. Dierx, V. Kovacs, N. Sousa: Steps towards a deeper economic integration: the internal market in the 21st century. A contribution to the Single Market Review, Economic Paper No. 271, European Commission DG Economic and Financial Affairs, 2007.
• 13Z. Pataki: The Cost of Non-Europe in the Single Market. Cecchini Revisited. An overview of the potential economic gains from further completion of the European Single Market, EPRS Study, European Parliamentary Research Service, 2014.
• 14N.F. Campos, F. Coricelli, L. Moretti: Institutional integration and economic growth in Europe, w: Journal of Monetary Economics, 2018.
• 15C. Dustmann, B. Eichengreen, S. Otten, A. Sapir: Europe’s Trust Deficit: Causes and Remedies, London 2017, CEPR Press.
• 16R. Vehrkamp, W. Merkel: Populismusbarometer 2018. Populistische Einstellungen bei Wählern und Nichtwählern in Deutschland 2018, WZB and Bertelsmann Stiftung, 2018.
• 17E. Bublitz: Misperceptions of Income Distributions. Cross-country evidence from a Randomized Survey Experiment, HWWI Research Paper No. 178, Hamburg Institute of International Economics, 2016; G. Cruces, R. Perez-Truglia, M. Tetaz: Biased perceptions of income distribution and preferences for redistribution: Evidence from a survey experiment, w: Journal of Public Economics, Vol. 98, 2013, s. 100-112.
• 18N.F. Campos: The Future of European Growth Policies: Resetting Integration, w: Intereconomics, Vol. 51, No. 6, 2016, pp. 348-352.
• 19University of Cambridge: The EU single market at 25, Sprawozdanie z konferencji „Review of Industrial Organization Celebrating 25 Years of the EU Single Market”, 2 maja 2018 r., dostępne na stronie https://insight.jbs.cam.ac.uk/2018/podcast-eu-single-market-at-25/, tu M. Kyle: On pharmaceuticals and the 1995 founding of the European Medicines Agency, podcast.
• 20S. Vetter: Jednolity rynek europejski 20 lat później: Achievements, unfulfilled expectations & further potential, EU Monitor – integracja europejska, DB Research, 2013.
• 21S. Ciaglia, C. Fuest, F. Heinemann: What a feeling (Jakie to uczucie!)? Jak promować „tożsamość europejską”, EconPol Policy Report No. 09-2018, Europejska Sieć Badań Polityki Gospodarczej i Fiskalnej, 2018.
• 22E. Thirion: Jednolity rynek UE: Boosting growth and jobs in the EU, EPRS Briefing European Added Value in Action, Europejska Parlamentarna Służba Badawcza, 2017.

.