Geladas są odizolowanymi, dziwnymi małpami, które nauka w dużej mierze przeoczyła. Żyją w dużych stadach w górujących nad okolicą górach Simien w północnej Etiopii. Kilku naukowców badało te naczelne w latach 70-tych, ale głód i polityczne zawirowania w regionie uniemożliwiły dalsze badania. „Prawie nikt nie słyszał o geladach” – mówi Jacinta Beehner, antropolog biologiczny z Uniwersytetu Michigan, która prowadzi dziesięcioletnie badania nad geladami, najobszerniejsze jakie kiedykolwiek przeprowadzono. „One jakby zagubiły się w chaosie.”
Ale-jeśli nie masz nic przeciwko wysokości-gelady (Theropithecus gelada) czynią intrygujące przedmioty badań. Ze swoimi falsetowymi okrzykami, wybuchowymi szczeknięciami i miękkimi chrząknięciami, gelady mają jeden z najbardziej zróżnicowanych repertuarów wokalnych spośród wszystkich naczelnych. Te hałaśliwe stada są stosunkowo łatwe do śledzenia. W przeciwieństwie do większości małp, gelady pasą się głównie na trawie. Są one zazwyczaj obserwowalne – z wyjątkiem nocy, kiedy znikają nad krawędziami klifów do snu na małych gzymsach, bezpieczne od lampartów i hien.
Gelady są wizualnie uderzające, z płonącymi oczami i skórzaste cery. Samce mają wampiryczne kły, które często obnażają na siebie nawzajem, a ich złote grzywy są materiałem na reklamę szamponu. „Wołają, żeby je sfotografować” – mówi Fiona Rogers. Ona i jej partner, Anup Shah, odwiedził obóz Beehnera w Simien Mountain National Park na miesiąc, aby sfotografować animals.
Male geladas są wielkości dużych psów, ważących 50 do 60 funtów. Samice są około połowy jako duży. Obie płcie mają łysy, w kształcie klepsydry płat skóry na ich klatkach piersiowych, że telegrafuje męski status społeczny i żeński etap reprodukcyjny. W zależności od poziomu hormonów, jej kolor waha się od delikatnego różu do ognistej czerwieni. Males’ łaty są najjaśniejsze podczas ich seksualnego prime, Beehner i jej mąż, University of Michigan biolog Thore Bergman, znaleźli, i females’ piersi łaty pęcherzy, gdy są one w estrus. (Są one również nazywane „krwawiące pawianów serca”, choć są one rzeczywiście małpy.)
Geladas przychylność miękkie, bogate w białko kostrzewy traw, łopaty z dala z obu rąk przez wiele godzin każdego dnia. Ich bogate w błonnik pożywienie generuje obfite próbki kału, co jest kolejnym powodem, dla którego Beehner uwielbia z nimi pracować; analiza ich kału może ujawnić poziom hormonów. Ale ich nawyki żywieniowe nie skazują ich na nudne życie. „Wiele osób mówi o wegetariańskich naczelnych, że są nudne, bo po prostu siedzą i trawią cały dzień” – mówi Beehner. Ale nie gelady. Cały czas sygnalizują i komunikują się ze sobą. „To naprawdę jest jedna wielka opera mydlana”, mówi.
Beehner skupia się na ewolucji zachowań społecznych, a gelady są bardzo społeczne. Stada mogą być ogromne – do 1200 osobników. Ale większość interakcji zachodzi w obrębie haremu, składającego się z samca przywódcy, dwóch do tuzina samic i ich młodych. Samice są spokrewnione ze sobą i czasami zwracają się przeciwko przywódcy, jeśli ten pielęgnuje je w niewystarczającym stopniu, nie chroni ich lub w inny sposób uchyla się od swoich obowiązków.
Grupy ponuro wyglądających małp kawalerów czają się poza stadami. Te młode osobniki są podobne do młodocianych gangów ulicznych, a Chadden Hunter, australijski badacz, który zaczął studiować gelady w późnych latach 90-tych, nazwał dwie takie grupy „Rekinami” i „Odrzutowcami”, à la West Side Story. Fiona Rogers tak bardzo polubiła wygląd kawalerów, że jej partner mówi, że poczuł ukłucie zazdrości. „Trochę się martwiłem,” mówi Shah.
Od czasu do czasu, samiec przywódca, zwołując swój harem i wydając wysokie piski, wyzywa kawalera, który odpowiada „rykiem szczeka”. Zgodnie z protokołem, lider drze się dookoła, wzniecając miniaturową burzę pyłową, a kawaler rusza w pościg. Rytuał kończy się, gdy przywódca wskakuje na drzewo, grzechocze gałęziami i krzyczy „Yeow-Yeow-Yeow!”. Kawaler skrada się. „Pokazują, jak silni i sprawni są” – mówi Beehner. „To wszystko jest o showmanship.”
Ale biada przywódcy, którego pozowanie nie jest przekonujące. W końcu gang kawalerów celuje w harem, by go przejąć, a wtedy, jak mówi Beehner, walki stają się paskudne. Młodzi gangsterzy na zmianę ścigają i męczą przywódcę, aż do momentu, gdy pojawia się pretendent na kawalera. Następuje walka gladiatorów – z ciągnięciem za włosy, drapaniem i gryzieniem – czasami pozostawiając jedno zwierzę śmiertelnie ranne.
Beehner pamięta jedną walkę, która trwała trzy dni. (Samiec przywódca przezornie robił przerwy, aby złożyć zaloty swoim samicom.) Wydawało się, że sytuacja jest patowa, dopóki zdradziecka samica nie oddaliła się od haremu. Gdy jej mistrz patrzył na nią, podeszła do kawalera. Samiec przywódca „nawet nie próbował temu zapobiec”, wspomina Beehner. „Po prostu zrezygnował.”
Bergman, ekspert w dziedzinie wokalizacji i poznania naczelnych, nagrywał triumfalne potrójne „Yeow” przywódczych samców, aby zobaczyć, jak krzyk degraduje się z czasem, sygnalizując słabość kawalerom.
Odrzucony przywódca może zostać w haremie, gdzie opiekuje się młodymi, ale traci prawa do krycia, przyjmując coś w rodzaju roli awuncera. W ciągu kilku miesięcy od zdetronizowania, płomienna czerwień jego łatki na piersi ustępuje anemicznemu różowi.
Żelada jest jedynym gatunkiem pozostałym z linii pasących się naczelnych niegdyś bardziej powszechnych niż pawiany, mówi Robin Dunbar, który studiował żelady w latach 70-tych. Jego poprzednicy zaczęli znikać milion lat temu, kiedy klimat się ocieplił. Palatable trawy zaczęły rosnąć tylko na znacznie większych wysokościach, małpy przesunął ich zakres lub głodu, a teraz, Dunbar mówi, „mamy tylko ten jeden gatunek na szczytach gór.”
Dziś, z Etiopii 1974 do 1991 wojny domowej zakończone i rząd ustabilizowany, północne góry są dostępne dla naukowców ponownie. A lokalna gospodarka nabiera rozpędu. Kozy, krowy i owce konkurują z małpami o trawę na alpejskich pastwiskach, a rolnicy czasami zabijają gelady, które plądrują uprawy jęczmienia. Nie jest jasne, ile jest geladas. Szacunki Dunbara z lat 70-tych mówią o 100.000 do 200.000 populacji, ale od tego czasu wiele terenów zostało przekształconych w gospodarstwa rolne. Wędrujące stada i nierówny teren utrudniają liczenie, ale Beehner, która przeprowadziła własne badania, obawia się, że obecna liczba jest znacznie niższa – może nawet 20 000.
Beehner i Bergman badają również strukturę stada. Chociaż małpy spędzają godziny na spotkaniach towarzyskich w swoich haremach – zwłaszcza podczas porannego opalania się – zwykle nie znają swoich sąsiadów w stadzie. Niezależnie od gangów kawalerów, Beehner mówi, że „to trochę jak ludzie na przedmieściach.”
Abigail Tucker jest autorką tekstów dla Smithsonian.
Anup Shah i Fiona Rogers mieszkają w Kenii i Londynie; zdjęcia Shaha pojawiły się w artykule Smithsonian z 2006 roku o gnu w Serengeti.
.